دانشمند مسیحی دائرة المعارفی ... که ... معمولا به زبان سریانی می نوشته، اما از زبان عربی نیز استفاده می کرده است و ضمن اثر خود ترکیبی از آن دو دو فرهنگ را به مراتب بیش از پیش نشان می دهد.

ابوالفرج یوحنا بن عبری مطلی که «بار عبرایا» Bar Ebhraya نیز نامیده می شد، و ما بیشتر او را به نام لاتین اش یعنی «بار هبرائوس» Bar hebraeus  می شناسیم. وی فرزند پزشکی یهودی به اسم هارون Aaron بوده است که بعدها به مسیحیت گرویده است.

بار هبرائوس در سال 622 هجری قمری/ 1225 و 1226 میلادی در ملطیه به دنیا آمد. و در سال 644 هـ . ق/ 1246 م. که اسقف گوبوس Gubos شده بود، نام گریگوریوس Gregorios بر خود نهاد.

در سال 661 هـ . ق/ 1264م. به رهبری مذهبی یعقوبیان مشرق زمین (مَفریان) رسید و در سال 685 هـ . ق/ 1286م. در مراغه درگذشت.

عمده اشتهار این نویسنده به سبب کتاب وی «مختوانوت زَفنی» Mahtebhanut zabhne است که شامل تاریخی مفصل به زبان سریانی است و نیز سایر آثاری که در زمینه های علم الادیان و فلسفه نوشته است. در آثار اخیرالذکر سعی کرده است تا به هم میهنان و همکیشان و همزبانان خود فلسفه ارسطویی را بشناساند؛ فلسفه ای که مسلماً به همان شکل متداول در کشورهای اسلامی با آن آشنا شده بود. این دانشمند به موضوعات مربوط به علم صرف و نحو نیز پرداخته و نجوم و پزشکی را هم از نظر دور نداشته است.

در مورد علم نجوم در تماس با رصدخانه مراغه بوده و به مناسبت مقام دینی خویش مدتها در آن شهر اقامت و با منجمان رصدخانۀ بنیاد شده توسط نصیرالدین معاشرت داشته اشت؛ تا آنجا که کتابی نیز زیر عنوان «سُلّاقاهَو نانایا» Sullaqa haunanaya به معنی «عروج روح» نوشت و در آن به طرح مسائل نجومی پرداخت.

ضمناً در مورد آثار پزشکی او و یا بهتر بگوییم آثار او در باب داروسازی تنها به ذکر خلاصه ای که در مورد داروسازی غافقی نگاشته است، بسنده می کنیم.

مختوانوت زفنی:

این تاریخ از دو بخش تشکیل یافته است: یکی «تاریخ السریانی» شامل تاریخ جهانی از آفرینش دنیا تا سال 1286م. می باشد. و دیگری «تاریخ الکنسی» است که در آن به ویژه مسألۀ کلیساهای مسیحی سوریه مطرح شده است.

نخستین بخش، همراه با ترجمۀ لاتین، آن توسط «برونس [برونز]»   P. I. Bruns و کیرش G. W. Kirsch  به سال 1789م. در دو مجلد در لایپزیک انتشار یافت. (از این بخش، چاپ به مراتب مرغوبتری نیز در دست است که به سال 1890م. توسط بجان Bedjan در پاریس منتشر شده است، لیکن تنها متن آن را در بر دارد.) اما از بخش دوم نیز هم متن اصلی و هم ترجمۀ آن به زبان لاتین توسط اَبِلوس J. B. Abbeloss  و توماس جوزف لامی [به انگلیسی:]  Th. J. Lamy  بین سال های 1872 تا 1877م. در سه مجلد در لُونَ انتشار یافته است.

ابوالفرج عبری خود نیز از کتاب تاریخ مفصل خویش که به زبان سریانی است، تلخیصی به عربی تهیه کرده است، تا آنجا که این اثر با عنوان «مختصر تاریخ الدول» به مراتب مشهورتر از اثر مفصل اصلی آن است.

متن اصلی همراه با ترجمه لاتین این ملخص به سال 1663م. توسط ادوارد پوکوک [به انگلیسی:]  Edward Pocoche در آکسفورد منتشر شده است. چاپ دیگری از متن این کتاب توسط أنطون صلحانی در سال 1890م. در بیروت انتشار یافته است، و ترجمه ای از آن به زبان آلمانی بین سال های 1783 تا 1785م. به وسیله شخصی موسوم به گئورک لورنز بوئر G. L. Bauer  در دو مجلد، در شهر لایپزیک به چاپ رسیده است.

آثاری که در علم الادیان و فلسفه نوشته:

اثر وی زیر عنوان «کتاوا دی باواثا» Ketabha de babhata توسط کرت اِشتیر با نام «کتابی در باب مردمک چشم» همراه با طبقه بندی و فهرست مندرجات به صورت پراکنده ترجمه شده است، که به سال 1908 در لایپزیک منتشر شد. هم اکنون در شیکاگو سرگرم انجام چاپی از سایر آثار فلسفی این نویسنده شده اند. پل سبات Paul Sbath در سال 1928 متن عربی کتاب «مختصر في علم النفس الانسانیة» را با عنوان «رساله ای در باب روح» منتشر ساخته است.

 علم صرف و نحو:

محققی موسوم به راهب پولن مارتن رساله ای زیر عنوان: «آثار صرف و نحوی ابوالفرج» را به سال 1872 در دو مجلد در پاریس منتشر ساخته است. ضمناً ترجمه ای به زبان آلمانی از مفصلترین کتاب از دو کتابی که از او در باب دستور زبان نوشته، یعنی «کثاوا دی صمهی»  Ketabha de Semhe (کتاب اشعه) در دست است که از سوی آکسال موبرگ با عنوان «کتاب اشعه» انجام شده و بین سال های 1907 تا 1908 در لایپزیک به چاپ رسیده است.

درباره کتاب «سلاقاهو نانایا» یا «عروج روح»:

متن سریانی و ترجمه فرانسه موجود از آن، در اثری از «فرانسوا نو» زیر عنوان «عروج روح؛ دربارۀ شکل آسمان و زمین»، بین سال های 1890 تا 1900 در دو مجلد در پاریس انتشار یافته است.

درباره خلاصه ای که ابن عبری در مورد داروسازی غافقی نوشته:

هم اکنون چاپی از متن این اثر همراه با ترجمه انگلیسی و تفسیر آن در دست انتشار است که عنوان آن ملخصی از ترجمه کتاب «داروهای ساده»، تألیف احمد بن محمّد جافقی، نوشتۀ گریگوریوس ابوالفرج بار هبرائوس است. این اثر همراه با ترجمه انگلیسی و تفسیر و تعلیقات توسط ماکس مایرهوف و صبحی آماده چاپ شده است.

نخستین مجلد از این اثر (شامل مقدمه و حرف الف) به سال 1932 در قاهره به چاپ رسیده است، لیکن مجلد دوم مشتمل بر حروف ب تا ج به سال 1937 چاپ شده است.

قدیمی تر از ابوالفرج، شخصی موسوم به «سِوروس بر شکّو» Severos bar Sakku متوفی به سال 1241 میلادی می باشد. که او نیز از اهالی سوریه بوده است. او تحت نفوذ اخوان الصفا قرار گرفته و شاگرد کمال الدین موسی بن یونس بوده است. این شخص به زبان سُریانی گونه ای دائرة المعارف فلسفی نوشته است که در آن علاوه بر واژه های فلسفی، اندیشه های بدیعی نیز دیده می شود. یولیوس روسکا مطالعات خود را در این باره در کتابی با عنوان «صنایع اربعه از کتاب مناظره سِوروس بر شکّو که به سال 1896 در لایپزیک انتشار یافت و مقاله ای به نام «تحقیقاتی در باب کتاب مناظره سوروس برشکّو» که در نشریۀ باستان شناسی قوم آشور، شماره 12، سال های 1897 تا 1898 صفحات 8 تا 41 و 145 تا 161 به چاپ رسید، ارائه داشته است.

از صفحات 370 تا 375 کتاب «علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان». نوشته آلدو میه لی. ترجمۀ محمّدرضا شجاع رضوی و دکتر اسدالله علوی. چاپ دوم، بنیاد پژوهش های اسلایم آستان قدس رضوی، مشهد، 1379.